Jyotir Brahmana - The Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad Verse 4.3
with Swami Dayananda Saraswati
Year: 2011
The Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad Verse 4.3.1:
जनकं ह वैदेहं याज्ञवल्क्यो जगाम; स मेने न वदिष्य इति स मेने न वदिष्य इति; अथ ह यज्जनकश्च वैदेहो याज्ञवल्क्यश्चाग्निहोत्रे समूदाते, तस्मै ह याज्ञवल्क्यो वरं ददौ; स ह कामप्रश्नमेव वव्रे, तं हास्मै ददौ; तं ह सम्राडेव पूर्वं पप्रच्छ ॥ १ ॥
janakaṃ ha vaidehaṃ yājñavalkyo jagāma; sa mene na vadiṣya iti sa mene na vadiṣya iti; atha ha yajjanakaśca vaideho yājñavalkyaścāgnihotre samūdāte, tasmai ha yājñavalkyo varaṃ dadau; sa ha kāmapraśnameva vavre, taṃ hāsmai dadau; taṃ ha samrāḍeva pūrvaṃ papraccha || 1 ||
Verse 4.3.2:
याज्ञवल्क्य किंज्योतिरयं पुरुष इति; आदित्यज्योतिः सम्राडिति होवाच, आदित्येनैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति; एवमेवैतद्याज्ञवल्क्य ॥ २ ॥
yājñavalkya kiṃjyotirayaṃ puruṣa iti; ādityajyotiḥ samrāḍiti hovāca, ādityenaivāyaṃ jyotiṣāste palyayate karma kurute vipalyetīti; evamevaitadyājñavalkya || 2 ||
Verse 4.3.3:
अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य किंज्योतिरेवायं पुरुष इति; चन्द्रमा एवास्य ज्योतिर्भवतीति, चन्द्रमसैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति; एवमेवैतद्याज्ञवल्क्य ॥ ३ ॥
astamita āditye yājñavalkya kiṃjyotirevāyaṃ puruṣa iti; candramā evāsya jyotirbhavatīti, candramasaivāyaṃ jyotiṣāste palyayate karma kurute vipalyetīti; evamevaitadyājñavalkya|| 3||
Verse 4.3.4:
अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य, चन्द्रमस्यस्तमिते किंज्योतिरेवायं पुरुष इति; अग्निरेवास्य ज्योतिर्भवति, अग्निनैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति; एवमेवैतद् याज्ञवल्क्य ॥ ४ ॥
astamita āditye yājñavalkya, candramasyastamite kiṃjyotirevāyaṃ puruṣa iti; agnirevāsya jyotirbhavati, agninaivāyaṃ jyotiṣāste palyayate karma kurute vipalyetīti; evamevaitad
yājñavalkya || 4 ||
Verse 4.3.5:
अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य, चन्द्रमस्यस्तमिते, शान्तेऽग्नौ किंज्योतिरेवायं पुरुष इति; वागेवास्य ज्योतिर्भवतीति, वाचैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति; तस्माद्वै सम्राडपि यत्र स्वः पाणिर्न विनिर्ज्ञायते, अथ यत्र वागुच्चरति, उपैव तत्र न्येतीति; एवमेवैतद्याज्ञवल्क्य ॥ ५ ॥
astamita āditye yājñavalkya, candramasyastamite, śānte’gnau kiṃjyotirevāyaṃ puruṣa iti; vāgevāsya jyotirbhavatīti, vācaivāyaṃ jyotiṣāste palyayate karma kurute vipalyetīti; tasmādvai samrāḍapi yatra svaḥ pāṇirna vinirjñāyate, atha yatra vāguccarati, upaiva tatra nyetīti; evamevaitadyājñavalkya || 5 ||
Verse 4.3.6:
अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य, चन्द्रमस्यस्तमिते, शान्तेऽग्नौ, शान्तायां वाचि किंज्योतिरेवायं पुरुष इति; आत्मैवास्य ज्योतिर्भवति, आत्मनैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति ॥ ६ ॥
astamita āditye yājñavalkya, candramasyastamite, śānte’gnau, śāntāyāṃ vāci kiṃjyotirevāyaṃ puruṣa iti; ātmaivāsya jyotirbhavati, ātmanaivāyaṃ jyotiṣāste palyayate karma kurute vipalyetīti || 6 ||
Verse 4.3.7:
कतम आत्मेति; योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः; स समानः सन्नुभौ लोकावनुसंचरति, ध्यायतीव लेलायतीव; स हि स्वप्नो भूत्वेमं लोकमतिक्रामति मृत्यो रूपाणि ॥ ७ ॥
katama ātmeti; yo’yaṃ vijñānamayaḥ prāṇeṣu hṛdyantarjyotiḥ puruṣaḥ; sa samānaḥ sannubhau lokāvanusaṃcarati, dhyāyatīva lelāyatīva; sa hi svapno bhūtvemaṃ lokamatikrāmati mṛtyo rūpāṇi || 7 ||
Verse 4.3.8:
स वा अयं पुरुषो जायमानः—शरीरमभिसम्पद्यमानः—पाप्मभिः संसृज्यते; स उत्क्रामन्—म्रियमाणः—पाप्मनो विजहाति ॥८ ॥
sa vā ayaṃ puruṣo jāyamānaḥ—śarīramabhisampadyamānaḥ—pāpmabhiḥ saṃsṛjyate; sa utkrāman—mriyamāṇaḥ—pāpmano vijahāti || 8 ||
Verse 4.3.9:
तस्य वा एतस्य पुरुषस्य द्वे एव स्थाने भवतः—इदं च परलोकस्थानं च; सन्ध्यं तृतीयं स्वप्नस्थानं; तस्मिन्सन्ध्ये स्थाने तिष्ठन्नेते उभे स्थाने पश्यति—इदं च परलोकस्थानं च । अथ यथाक्रमोऽयं परलोकस्थाने भवति तमाक्रममाक्रम्योभयान्पाप्मन आनन्दांश्च पश्यति; स यत्र प्रस्वपिति, अस्य लोकस्य सर्वावतो मात्रामपादाय स्वयं विहत्य, स्वयं निर्माय, स्वेन भासा, स्वेन ज्योतिषा प्रस्वपिति, अत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिर्भवति ॥ ९ ॥
tasya vā etasya puruṣasya dve eva sthāne bhavataḥ—idaṃ ca paralokasthānaṃ ca; sandhyaṃ tṛtīyaṃ svapnasthānaṃ; tasminsandhye sthāne tiṣṭhannete ubhe sthāne paśyati—idaṃ ca paralokasthānaṃ ca | atha yathākramo’yaṃ paralokasthāne bhavati tamākramamākramyobhayānpāpmana ānandāṃśca paśyati; sa yatra prasvapiti, asya lokasya sarvāvato mātrāmapādāya svayaṃ vihatya, svayaṃ nirmāya, svena bhāsā, svena jyotiṣā prasvapiti, atrāyaṃ puruṣaḥ svayaṃ jyotirbhavati || 9 ||
Verse 4.3.10:
न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो भवन्ति, अथ रथान्रथयोगान्पथः सृजते; न तत्रानन्दा मुदः प्रमुदो भवन्ति, अथानन्दान् मुदः प्रमुदः सृजते; न तत्र वेशान्ताः पुष्करिण्यः स्रवन्त्यो भवन्ति, अथ वेशान्तान्पुष्करिणीः स्रवन्तीः सृजते; स हि कर्ता ॥ १० ॥
na tatra rathā na rathayogā na panthāno bhavanti, atha rathānrathayogānpathaḥ sṛjate; na tatrānandā mudaḥ pramudo bhavanti, athānandān mudaḥ pramudaḥ sṛjate; na tatra veśāntāḥ puṣkariṇyaḥ sravantyo bhavanti, atha veśāntānpuṣkariṇīḥ sravantīḥ sṛjate; sa hi kartā || 10 ||